15. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[145] อุปชฺฌาจริเยติ เอตฺถ (มหาว. 64, 67, 74, 78-79; จูฬว. 375, 377; 379-382; มหาว. อฏฺฐ. 64, 67, 75, 76, 77) อาจริโย นาม นิสฺสยาจริโย ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย ธมฺมาจริโยติ จตุพฺพิโธฯ เอเตสุ หิ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพมาจริยวตฺตํ กาตพฺพํฯ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกหิ ปน นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ อาทิโต ปฏฺฐาย ยาว จีวรรชนํ, ตาว วตฺตํ กาตพฺพํฯ อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติฯ เอเตสุ จ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก จ อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภาโร, นิสฺสยนฺเตวาสิโก จ ธมฺมนฺเตวาสิโก จ ยาว สมีเป วสติ, ตาวเทวฯ สุฏฺฐุ ปิยสีโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถฯ ทนฺตกฏฺฐํ เทนฺเตน เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา มหนฺตํ มชฺฌิมํ ขุทฺทกนฺติ ตีณิ ทนฺตกฏฺฐานิ อุปเนตพฺพานิฯ เตสุ ยํ ตีณิ ทิวสานิ คณฺหาติ, ตํ สลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺถทิวสโต ปฏฺฐาย ตาทิสํเยว สมฺมา อุโภหิ หตฺเถหิ ทาตพฺพํฯ สเจ ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, ยถาลทฺธํ อุปเนตพฺพํฯ โตยนฺติ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ อุทกํ อุปเนตฺวา ยํ ตีณิ ทิวสานิ วฬญฺเชติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺฐาย ตาทิสํ อุปเนตพฺพํฯ สเจ ทฺเวปิ วฬญฺเชติ, ทุวิธมฺปิ อุปเนตพฺพํฯ สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา อุปเนตพฺพํฯ

[146] ปตฺเต วตฺตํ จเรติ ‘‘ยาคุํ ปีตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํ ปตฺเต วตฺตํ จเรติ อตฺโถฯ คามปฺปเวเส วตฺตํ จเรติ เอวํ สพฺพตฺถฯ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, กายพนฺธนํ ทาตพฺพํ, สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ทาตพฺพา, โธวิตฺวา ปตฺโต โสทโก ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) อิทํ คามปฺปเวสเน วตฺตํ นามฯ

‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา ปจฺฉาสมณํ อากงฺขติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) นเยน วุตฺตํ คมเน วตฺตํ นามฯ ‘‘นิวตฺตนฺเตน ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) นเยน วุตฺตํ อาคเม วตฺตํ นามฯ ‘‘อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺฐิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีฐํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) เอวํ วุตฺตํ อาสนาทีสุ วตฺตํ นามฯ อุปาหนาย วตฺตํ นาม ‘‘อุปาหนา ปุญฺฉิตพฺพา, อุปาหนา ปุญฺฉนฺเตน ปฐมํ สุกฺเขน โจฬเกน ปุญฺฉิตพฺพา, ปจฺฉา อลฺเลนา’’ติอาทินา (จูฬว. 357, 359) วุตฺตํฯ จีวเร วตฺตํ นาม ‘‘สเจ จีวรํ สินฺนํ โหติ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาเปตพฺพํ, น จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํฯ

[147] ปริโภชนียปานีย-วจฺจปฺปสฺสาวฐานิสูติ เอตฺถ สเจ ปานียํ น โหติ, ปานียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํฯ สเจ ปริโภชนียํ น โหติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํฯ สเจ วจฺจกุฏิ อุกฺลาปา โหติ, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพาฯ ตถา ปสฺสาวฏฺฐาเน เอวํ วตฺตํ จริตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘วิหารํ โสเธนฺเตน ปฐมํ ปตฺตจีวรํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ วิหารโสธเน วตฺตํ นามฯ ‘‘ภูมตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปญฺญตฺตํ ปญฺญาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํ ปุน ปญฺญาปเน วตฺตํ นามฯ

[148] อิทานิ วิหารํ โสเธนฺเตน เอวํ โสเธตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ปปฺโผเฏยฺยา’’ติอาทิมาห ฯ ตสฺสตฺโถ – วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ภูมตฺถรณาทิสยนาสนํ ปฏิวาเต วา ปงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา น ปปฺโผเฏยฺยาติฯ ปงฺคเณติ พหูนํ สนฺนิปาเต ฐาเนฯ

[149] นฺหาเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย นหายิตุกาโม โหติ, นหานํ ปฏิยาเทตพฺพํฯ สเจ สีเตน อตฺโถ โหติ, สีตํ ปฏิยาเทตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66; จูฬว. 376) วุตฺตํ นหาเน วตฺตํ นาม, ‘‘อุปชฺฌายสฺส คตฺตโต อุทกํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, นิวาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. 66; จูฬว. 376) วุตฺตํ นหาตสฺส กาตพฺพํ นามฯ รงฺคปาเกติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส รชนํ ปจิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน ปจิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํฯ โธวเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส จีวรํ โธวิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน โธวิตพฺพํ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํฯ สิพฺพเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาเยน อาจริเยน จีวรํ กาตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) วุตฺตํฯ จีวเร เถเว ฐิเต รชนฺโต น วเช น ปกฺกเมยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘จีวรํ รชนฺเตน สาธุกํ สมฺปริวตฺตกํ สมฺปริวตฺตกํ รชิตพฺพํ, น จ อจฺฉินฺเน เถเว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66, 78; จูฬว. 376, 380) หิ วุตฺตํฯ

[150] เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ วิสภาคสฺส อนตฺถกามสฺส เวริปุคฺคลสฺสฯ อนาปุจฺฉาติ อาจริยุปชฺฌายานํ อนาโรเจตฺวาฯ กิญฺจนนฺติ ยํ กิญฺจิฯ

[151-2] ตสฺสาติ เอกจฺจสฺสฯ นินฺเนตุนฺติ นีหริตุํฯ กิจฺจยํ ปริกมฺมํ วาติ เวยฺยาวจฺจํ วา ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ วา อตฺตนา ตสฺส กาตุํ วา เตน อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[153] สเจ อาจริยุปชฺฌายา อญฺญตฺถ คตา โหนฺติ, ปริเวณํ คนฺตฺวา อปสฺสนฺเตหิ คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติฯ คามํ ปวิสนฺโต สเจ ปสฺสติ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวาติ วทนฺติฯ

‘‘อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา น ทิสา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. 66, จูฬว. 376) หิ วุตฺตํฯ อตฺตโน กิจฺจยํ นาม อนฺโตวิหาเรปิ อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรกมฺมเกสจฺเฉทนาทิฯ

[154] สงฺฆายตฺตกมฺมานิ นาม ปริวาสมานตฺตอพฺภานตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียอุกฺเขปนาทโยฯ

[155] วุฏฺฐานํ เนสมาคเมติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คิลาโน โหติ, ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, วุฏฺฐานมสฺส อาคเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 66; จูฬว. 376) หิ วุตฺตํฯ อุปชฺฌาจริยวตฺตวินิจฺฉโยฯ

อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. วจฺจปฺปสฺสาวฏฺฐานิกนิทฺเทสวณฺณนา

[156] ยถาวุฑฺฒํ น กเรยฺย วจฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถานุปุพฺพิยา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธฯ อิเมสุ ปน ตีสุ ฐาเนสุ โย โย ปฐมํ อาคจฺฉติ วุฑฺโฒ วา นโว วา, โส โส อาคตปฏิปาฏิยา กาตุญฺจ นหายิตุญฺจ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ

[157] อุพฺภชิตฺวาติ (จูฬว. 373, 374) นิวาสนํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา โน ปวิเสยฺยฯ สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘พหิ ฐิเตน อุกฺกาสิตพฺพ’’นฺติ จ ‘‘สาธุกํ อตรมาเนน วจฺจกุฏิ ปวิสิตพฺพา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อุกฺกาสิตฺวาว อตรมาโน ปวิเสยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘น อุพฺภชิตฺวา ปวิสิตพฺพา, วจฺจปาทุกาย ฐิเตน อุพฺภชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. 374) วจนโต ‘‘อุพฺภเชยฺย ปาทุกาสฺเวว สณฺฐิโต’’ติ วุตฺตํฯ